Βρυσί
Σημαντικός αρχαιολογικός χώρος, με κατάλοιπα σπουδαίου συνοικισμού της Νεολιθικής II περιόδου (4500 - 3900 π.Χ.), που βρίσκεται κοντά στο χωριό Άγιος Επίκτητος στην επαρχία Κερύνειας, στην παραλιακή τοποθεσία Βρύση ή Βρυσί. Ο χώρος ανασκάφτηκε συστηματικά σε μικρή κλίμακα από το 1969 μέχρι το 1974 από τη βρεττανική αποστολή των Πανεπιστημίων της Γλασκώβης και του Εδιμβούργου, με διευθυντή τον Ε. Peltenburg. Τρεις συνολικά διαδοχικές χρονολογικές φάσεις χαρακτηρίζουν το συνοικισμό του Αγίου Επικτήτου, που μαζί με το συνοικισμό της Σωτήρας Λεμεσού αποτελούν τους αντιπροσωπευτικότερους αρχαιολογικούς χώρους της δεύτερης φάσης της Νεολιθικής Εποχής στο νησί.
Βλέπε λήμμα: Σωτήρα αρχαιολογικός χώρος
Ασχολίες των κατοίκων
Παρόλο που η θάλασσα αποτελεί το βόρειο σύνορο του συνοικισμού, οι κάτοικοί του, όπως και στη Σωτήρα, ασχολούνταν περισσότερο με τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τη βιοτεχνία, λιγότερο με το ψάρεμα και πολύ λίγο με το κυνήγι. Γίνεται αντιληπτό ότι στη γειτονική, πλούσια, πεδινή περιοχή του Αγίου Επικτήτου είχαν αναπτύξει ιδανικές συνθήκες για την επιτόπια παραγωγή διάφορων γεωργικών προϊόντων και την εκτροφή κατοικίδιων ζώων και γι’ αυτό η αναζήτηση της τροφής ήταν περιττή απασχόληση: Από τα δημητριακά το σιτάρι και το κριθάρι, από τα όσπρια οι φακές, από τα δέντρα οι ελιές και από τα φρουτοειδή τα αμπέλια. Ενώ όλα αυτά τα γεωργικά προϊόντα και οι ελιές παράγονταν και στην Προκεραμεική Νεολιθική Περίοδο, στην οποία μάλιστα τα είδη των οσπρίων ήταν περισσότερα, η καλλιέργεια του αμπελιού πρώτη φορά εμφανίζεται. Εκτρέφονταν επίσης τα ίδια κατοικίδια ζώα, δηλαδή τα αιγοπρόβατα και οι κατσίκες.
Βλέπε λήμμα: Λίθινη Εποχή
Δομή κατοικιών
Στην πρώτη φάση του συνοικισμού, οι κατοικίες ήταν πρόχειρες καλύβες από ξύλα και κλαδιά επενδυμένες με πηλό, αλλά στη δεύτερη και τρίτη φάση ήταν λιθόχτιστες στα θεμέλια και στο κάτω μέρος των τοίχων και πλινθόχτιστες στο ανώτερο μέρος των τοίχων. Οι στέγες είχαν ελαφρή κλίση, ήταν κατασκευασμένες από καλάμια και κλαδιά, καλυμμένες με πηλό και στηριγμένες εσωτερικά από ένα κεντρικό πάσσαλο στερεωμένο μέσα στο δάπεδο. Τα σχήματα των κατόψεων των κατοικιών ακολουθούν τα πρότυπα της Σωτήρας και είναι ακανόνιστα τετράγωνα ή ορθογώνια με στρογγυλεμένα άκρα και σε μερικές περιπτώσεις απροσδιόριστα τετράπλευρα, προσαρμοσμένα στην απότομη κλίση του εδάφους. Για τον ίδιο ακριβώς λόγο όλες σχεδόν οι κατοικίες είναι ημιυπόγειες. Όλες είναι μονόθυρες και οι περισσότερες μονοθάλαμες, αλλά υπάρχουν και μερικές που υποδιαιρούνται σε μικρότερους χώρους με ξύλινους διαχωριστικούς τοίχους. Οι εξωτερικοί τοίχοι είναι λεπτότεροι απ' εκείνους των κατοικιών της Σωτήρας και το πάχος τους κυμαίνεται μεταξύ των 50 και 80 εκατοστών. Οι εσωτερικές όψεις των τοίχων είναι επενδυμένες με πηλό και συνήθως στηρίζονται με μικρούς ξύλινους πασσάλους. Τα δάπεδα είναι κατασκευασμένα με απόκεντρες εστίες και χαμηλά έδρανα στους πλάγιους τοίχους, που άλλοτε είναι ολότελα χτισμένα από μικρούς αργούς λίθους και πηλό και άλλοτε μόνο από πηλό. Οι εστίες σε μερικές κατοικίες είναι μικρές και χαμηλές κυκλικές εξέδρες με κοίλο εσωτερικό χώρο, κατασκευασμένες από συμπαγή πηλό, σε άλλες μεγάλα, αβαθή, ημισφαιρικά, πήλινα κύπελλα μέσα στο δάπεδο πλαισιωμένα από παχιά τοιχώματα πηλού και σε άλλες, τρεις ειδικά κατεργασμένοι ασβεστόλιθοι σε σχήμα Π, τοποθετημένοι συνήθως στα πλευρικά των δαπέδων. Πολύ στενά δαιδαλικά περάσματα αποτελούσαν τις προσβάσεις στις κατοικίες, που σχεδόν εφάπτονταν η μια στην άλλη.
Ταφική αρχιτεκτονική
Στην πρώτη φάση του συνοικισμού, τα σύνορά του, προς τη στεριά, ήταν οχυρωμένα με τοίχο και τάφρο που είχε βάθος 4 μέτρα και πλάτος 7 μέτρα στην επιφάνεια και 1,50 μέτρο στη βάση της. Η τάφρος αυτή, που περικύκλωνε και απομόνωνε το συνοικισμό από τη στεριά, καταστράφηκε αργότερα και αχρηστεύτηκε όταν ο αριθμός των κατοίκων αυξήθηκε και οι κατοικίες τους, αναγκαστικά, επεκτάθηκαν και πιο πέρα απ' αυτή. Ενδείξεις ταφικής αρχιτεκτονικής και ταφικών εθίμων δεν έχουν βρεθεί ούτε στα δάπεδα ούτε στους εξωτερικούς χώρους των κατοικιών μεταξύ των οικιακών συνόρων. Τούτο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι νεκροί θάβονταν σε ξεχωριστό νεκροταφείο, όπως και στη Σωτήρα, που θα πρέπει να βρίσκεται κοντά στο συνοικισμό, αλλά δεν έχει επισημανθεί.
Εξάλλου, τα διάφορα ευρήματα δεν είναι καθόλου ενδεικτικά για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων εκτός από ένα λίθινο φαλλό, που πιθανό να σχετίζεται με κάποιες άγνωστες τελετουργίες, οι οποίες είχαν σχέση με τη γονιμότητα. Τα άλλα αντικείμενα αντιπροσωπεύουν αγροτικά εργαλεία, οικιακά σκεύη και είδη μικροτεχνίας καθημερινής χρήσης και περιλαμβάνουν αξίνες, τριπτήρες, κόπανους και γουδιά από ανδεσίτη, λεπίδες δρεπανιών και μαχαιριών από πυριτόλιθο, κύπελλα από ανδεσίτη και ασβεστόλιθο, οστέινες βελόνες και σμίλες, περίαπτα και ψήφους περιδεραίων από στεατίτη και διάφορα πήλινα αγγεία.
Βλέπε λήμμα: Αγγειοπλαστική
Αγγειοπλαστική
Τα αγγεία με την ερυθρωπή ζωγραφιστή διακόσμηση πάνω σε λευκή επιφάνεια, που είναι ένα από τα κυριότερα γνωρίσματα της πρώτης φάσης του συνοικισμού, συνεχίζονται και στις δυο επόμενες φάσεις του, με πιο εξελιγμένα σχήματα και διακοσμητικά μοτίβα. Ανάμεσα σ' αυτά ξεχωρίζουν οι πρόχοι και τα μεγάλα ημισφαιρικά κύπελλα με εκροές, τα γαλακτοδοχεία που είναι κοσμημένα με φαρδιές, κάθετες και οριζόντιες ταινίες και κυματοειδείς γραμμές. Η χαρακτηριστική αυτή διακόσμηση των αγγείων της δεύτερης και τρίτης φάσης του συνοικισμού που είναι ένας συνδυασμός της γραμμικής και κυκλικής διακόσμησης των αγγείων της πρώτης φάσης, αποτελεί το πρότυπο της εξέλιξης της «κτενιστής» διακόσμησης, που κυριαρχεί σ' όλα τα αγγεία της Σωτήρας και των άλλων συνοικισμών της ίδιας περιόδου. Μερικά αγγεία με «κτενιστή» διακόσμηση βρέθηκαν και στα ανώτερα στρώματα του συνοικισμού του Αγίου Επικτήτου και ανήκουν στην τελευταία του φάση.
Το αρχείο των ανασκαφών
Ο Βρετανός καθηγητής 'Εντγκαρ Πέλτεμμπεργκ που ήταν επικεφαλής των ανασκαφών μέχρι το 1974, παρέδωσε στο Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου το αρχείο της ανασκαφής η οποία είναι σήμερα κατεχόμενη. Η παράδοση έγινε στις24 Οκτωβρίου 2011.
Κατά την παράδοση του αρχείου που έγινε στη Λευκωσία, ο καθηγητής Πέλτενμπεργκ, διηγήθηκε την εμπειρία του:
«Ο Νεολιθικός οικισμός του Αγίου Επίκτητου-Βρυσί ήκμασε για περίπου μισή χιλιετία, από το 4.500 μέχρι το 4.000 π.Χ., και αποτελεί πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου. Ο οικισμός θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός επειδή οι κάτοικοί του είχαν την συνήθεια να θάβουν πολλά από τα αποκτήματά τους μέσα στις οικίες τους όταν προέκυπτε η ανάγκη να κτίσουν νέα οικία. Συνήθως, οι αρχαιολόγοι δεν είναι τόσο τυχεροί αφού όταν οι κοινότητες του παρελθόντος άλλαζαν οικία, μετέφεραν όλα τους τα υπάρχοντα μαζί τους. Η Νεολιθική αυτή συνήθεια στον Άγιο Επίκτητο-Βρυσί μας παρέχει πληθώρα πληροφοριών, μοναδικών για όλο τον αρχαίο μεσογειακό κόσμο και όχι μόνο για την Κύπρο.
Οι οικίες αποτελούνταν από ένα δωμάτιο και βρίσκονταν εκατέρωθεν ενός στενού διαδρόμου με κεντρικό οχετό. Η είσοδος στις οικίες γινόταν μέσω ενός μόνο ανοίγματος και σε κάποιες περιπτώσεις διατηρούνταν ακόμη και τα ξύλινα πλαίσια των θυρών. Κάθε οικία διέθετε μια υπερυψωμένη εστία κτισμένη δίπλα από λίθινο πάγκο και καθίσματα ενώ σε κάποιες οικίες βρέθηκε μεταξύ των καθισμάτων, έτοιμο να ξαναχρησιμοποιηθεί, το λίθινο τριβείο που χρησιμοποιείτο για την επεξεργασία του κριθαριού και του σιταριού από τα διπλανά χωράφια. Σε μια γωνιά βρέθηκαν σε εξαίρετη κατάσταση διατήρησης τα κατάλοιπα πλεγμένων καλαθιών και ψαθών και σε άλλες γωνιές υπήρχαν στη θέση τους τα αποθηκευμένα λίθινα εργαλεία του νοικοκυριού. Οι κάτοικοι μιας οικίας εξειδικεύονταν στην κατασκευή οστέινων χανδρών και μιας άλλης στην κατασκευή λίθινων εργαλείων από πυριτόλιθο ο οποίος συλλέγετο από τη διπλανή παραλία. Με άλλα λόγια, οι ανασκαφές στο Νεολιθικό αυτό οικισμό μας δίνουν μια εξαιρετικά ζωντανή εικόνα των καθημερινών δραστηριοτήτων των κατοίκων, εικόνα που σπάνια διατηρείται σε αρχαιολογικές ανασκαφές. Τα στοιχεία αυτά καθιστούν τη θέση Άγιος Επίκτητος-Βρυσί θέση ιδιαίτερου επιστημολογικού ενδιαφέροντος που αξίζει να κηρυχθεί σε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς.»
Ο δρ. Πέλτενμπεργκ προσθέτει: «Είναι με αισθήματα μεγάλης χαράς και ευθύνης που παραδίδω στην αρμόδια αρχή, το Τμήμα Αρχαιοτήτων, όλα τα ημερολόγια ανασκαφής της θέσης αυτής, η διερεύνηση της οποίας είχε τόσο βίαια διακοπεί. Συνήθως οι αρχαιολόγοι καταφέρνουν να δημοσιεύσουν ένα μόνο μικρό ποσοστό των ανακαλύψεών τους και συνεπώς η παράδοση αυτή παρέχει στους μελλοντικούς μελετητές πλούσιο υλικό για έρευνα το οποίο ευχόμαστε σύντομα να αποτελέσει μέρος του Ψηφιακού Αρχείου των Μνημείων της Κύπρου. Περιλαμβάνει 1.000 και πλέον φωτογραφίες και σχέδια αδημοσίευτων αντικειμένων, κατόψεις και σχέδια τομών. Το τελευταίο στη σειρά σχέδιο παρουσιάζει την εξέλιξη μιας κοινωνίας σε επτά μέτρα στρωματογραφία με τη μια οικία να διαδέχεται την άλλη μέσα στο χρόνο. Τα αρχείο αυτό έχει φυσικά και επιπρόσθετη αξία αφού τόσο η θέση όσο και τα ευρήματά της βρίσκονται σε περιοχή που δεν είναι υπό τον έλεγχο της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το αρχείο έχει επίσης χρησιμοποιηθεί και από την Interpol για την καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης των ευρημάτων στο εξωτερικό. Η θέση Άγιος Επίκτητος-Βρυσί είναι ένας εθνικός θησαυρός για την πολιτιστική κληρονομιά της Κύπρου και συνεπώς με χαρά παραδίδω το αρχείο των ανασκαφών στην Κυπριακή Κυβέρνηση...»
Πηγή
1.Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια
2. Τμήμα Αρχαιοτήτων
Φώτο Γκάλερι
