Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο ποταμός της Έζουσας είναι ο έκτος μεγαλύτερος της Κύπρου, μετά τους ποταμούς Πηδιά, Γιαλιά, Σερράχη, Διαρίζο και Ξερό. Έχει συνολικό μήκος 41 χμ. περίπου, πηγάζει από το δάσος της Πάφου και χύνεται στη θαλάσσια περιοχή νοτιοδυτικά του χωριού Αχέλεια.

Αρχικά ο ποταμός έχει δυο κύριες κοίτες ροής που ξεκινούν από δυο διαφορετικές βουνοκορφές, τον Τρίπυλο (1.362 μ.) και τα βουνά του Σταυρού της Ψώκας (1.200 μ.). Οι δυο κύριες κοίτες ροής του ποταμού ενώνονται κοντά στον δασικό σταθμό της Αγιάς και συνεχίζουν σαν μια ροή που τροφοδοτείται σ' όλο το μήκος της με νερό από πολυάριθμα ρυάκια δενδροειδούς συνήθως μορφής. Τα κυριότερα από τα ρυάκια αυτά είναι εκείνα του Καρυδιού, του Λάκκου της Στερατζ'ιάς, του Παλιόμυλου, της Πλακωτής, ο Βάρκας και ο Κοτσιάτης. Οι κυριότεροι οικισμοί που βρίσκονται κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού είναι: Κανναβιού, Κούρδακα, Πιτταρκού, Επισκοπή (Πάφου), Αγία Βαρβάρα και Αχέλεια.

Από τις πηγές μέχρι τις εκβολές της Έζουσας απαντάται μια μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων, εδαφών και καλλιεργειών. Ο ποταμός διασχίζει διαβάσες, βασάλτες, λάβες, σερπεντινίτες, αργίλλους, κρητίδες, μάργες, μαργαϊκές κρητίδες, αποθέσεις του σχηματισμού Μαμωνιών και πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης περιόδου. Εξάλλου τα είδη των εδαφών που αναπτύχθηκαν πάνω στα πετρώματα της διαδρομής του ποταμού είναι πυριτιούχα, φαιοχώματα, μαμώνια, ασβεστούχα, τέρρα ρόζα και προσχωσιγενή.

Η βροχόπτωση που δέχεται ο ποταμός ξεπερνά τα 900 χιλιοστόμετρα στις πηγές του, μειώνεται στα 850 περίπου στο δασικό σταθμό της Αγιάς, στα 630 κοντά στην Κανναβιού, στα 550 κοντά στην Επισκοπή και στα 470 κοντά στην Αχέλεια, προτού χυθεί στη θάλασσα. Η χρήση της γης κατά μήκος της κοιλάδας του ποταμού ποικίλλει από κωνοφόρα δέντρα και άγρια χαμηλή βλάστηση μέχρι σιτηρά, αμπέλια, λαχανικά, εσπεριδοειδή, μπανάνες, αβοκάτο και άλλα οπωροφόρα. Οι κυριότερες αρδευόμενες από την Έζουσα εκτάσεις βρίσκονται στην παράκτια πεδιάδα της Πάφου, στα νότια του χωριού Κολώνη και στα δυτικά του χωριού Αχέλεια, όπου είναι και το υδροφόρο στρώμα του ποταμού.

Ο ποταμός ρέει στην επαρχία Πάφου και διασχίζει διάφορες γεωγραφικές περιφέρειες: το δάσος της Πάφου, τις νοτιοδυτικές πλαγιές του Τροόδους, τα αμπελοχώρια Λεμεσού - Πάφου, τη δυτική λοφώδη περιφέρεια και την πεδιάδα της Πάφου.

Κοντά στις πηγές του ποταμού απαντώνται τα χαρακτηριστικά του σταδίου νεότητας. Το τοπίο χαρακτηρίζεται από βουνοκορφές, βαθιές κοιλάδες και απότομες πλαγιές. Λόγω της μεγάλης κλίσης του εδάφους και της ψηλής βροχόπτωσης το χειμώνα, τα νερά κοντά στις πηγές είναι ορμητικά και η διάβρωση έντονη στην κοίτη του ποταμού που έχει απογυμνωθεί. Σε χαμηλότερο υψόμετρο, ιδιαίτερα κοντά στην Κανναβιού, απαντώνται τα χαρακτηριστικά του σταδίου ωριμότητας. Τα νερά είναι λιγότερο ορμητικά, οι κορυφές αποστρογγυλώθηκαν, οι πλαγιές είναι πιο ήπιες και η κοιλάδα έχει εκβαθυνθεί. Νοτιότερα, κοντά στις εκβολές, απαντάται το στάδιο του γήρατος που χαρακτηρίζεται από ανεπαίσθητη κλίση του εδάφους, βραδεία ροή νερού και μαιάνδρους.

Τα χοντρόκοκκα προσχωσιγενή ιζήματα (άμμος, ιλύς, άργιλλοι, κροκάλες) που μεταφέρει ο ποταμός στα χαμηλότερα σημεία της κοιλάδας του, δημιούργησαν ένα πλούσιο υδροφόρο στρώμα στην παραλιακή πεδιάδα της Πάφου. Το στρώμα αυτό καταλαμβάνει έκταση 9 τετρ. χμ. και το πάχος των αποθέσεων φθάνει μέχρι τα 35 μέτρα. Ο εμπλουτισμός του στρώματος αυτού εξαρτάται από τη ροή του ποταμού, όμως μπορεί να λεχθεί ότι σχεδόν κάθε χρόνο εμπλουτίζεται πλήρως. Σε αντίθεση με τα γειτονικά υδροφόρα στρώματα στις κοίτες των ποταμών Διαρίζου και Ξεροποτάμου, που είναι κατάλληλα και για ανθρώπινη χρήση, το υδροφόρο στρώμα στην κοίτη της Έζουσας είναι κατάλληλο μόνο για αρδευτικούς σκοπούς γιατί μολύνεται από τον υδροφόρο ορίζοντα γύψου του λεκανοπεδίου Πολεμίου.

Το υδροφόρο στρώμα της Έζουσας αξιοποιείται σε σημαντικό βαθμό από το μεγάλο αρδευτικό έργο Πάφου.  Επίσης, στο πλαίσιο της τρίτης φάσης του αρδευτικού σχεδίου Χρυσοχούς, ολοκληρώθηκε η κατασκευή λιθόρριπτου φράγματος επί του ποταμού της Έζουσας, μεταξύ Αγιάς και Κανναβιούς, χωρητικότητας 8 εκατ. κυβ. μέτρων. Το νερό μεταφέρεται με αγωγό στις περιοχές των χωριών Πολέμι, Στρουμπί και Γιόλου, για άρδευση εκτάσεων με εσπεριδοειδή, πρώιμα λαχανικά, ξηρούς καρπούς, ελιές, πρώιμα σταφύλια, αβοκάτο κ.α.

Ο ποταμός πήρε την ονομασία αυτή από το τοπωνύμιο Έζουσα σε περιοχή που διασχίζει, κοντά στο χωριό Κάτω Παναγιά. Έζουσα, μετοχή του ρήματος ἒζομαι που σημαίνει κάθομαι, καταρρέω, που ως τοπωνύμιο υποδηλώνει τοποθεσία σε κάτσιμον (κοίλωμα).