Ειδώλιο στο λεξικό της Νέας Ελληνικής γλώσσας σημαίνει το μικρού μεγέθους ομοίωμα που αποδίδει με αφηρημένο ή συγκεκριμένο τρόπο τη μορφή ανθρώπου, ζώου, φυτού ή αντικειμένου, από διάφορα υλικά.Τα ειδώλια αποτελούν το πρώτο δείγμα τέχνης του αρχαίου Ελληνικού πολιτισμού. Βρέθηκαν στα νησιά των Κυκλάδων και κατασκευάστηκαν πριν από περίπου 5.000 χρόνια. Το ύψος τους είναι περίπου 25-30 εκατοστά, υπάρχουν όμως και ειδώλια με ύψος έως 153 εκατοστά. Συνήθως παριστάνουν γυμνές γυναίκες, όρθιες με τα χέρια στήθος, μακρύ λαιμό, πέλματα λοξά με χαραγμένες λίγες λεπτομέρειες. Έχουν ερμηνευτεί ως υποκατάστατα ανθρωποθυσιών ή ως εικόνες σεβαστών προγόνων, ως ψυχοπομποί ακόμα και ως παιχνίδια για να παίζει με αυτά ο νεκρός. Μια άλλη ερμηνεία θέλει τα ειδώλια μορφές, παρόμοιες με τους ήρωες και τις νύμφες του ελληνικού πανθέου. Πιο πολύ έχει υποστηριχθεί ότι απεικονίζουν τη θεότητα της Γονιμότητας.

Το ειδώλιο του Πωμού

Το αρχαιότερο ειδώλιο  που βρέθηκε στην Κύπρο εντοπίστηκε κοντά στο χωριό Πωμός, στην επαρχία της Πάφου. Είναι φτιαγμένο από πικρόλιθο και χρονολογείται περίπου στο 3.000 π.Χ., στη Χαλκολιθική εποχή. Σήμερα βρίσκεται στο Κυπριακό Μουσείο στην Λευκωσία.

Το ειδώλιο είναι σταυρόσχημο, παριστάνει δηλαδή έναν άνθρωπο με τα χέρια ανοιχτά σε σχήμα σταυρού. Τέτοια σταυρόσχημα ειδώλια βρέθηκαν αρκετά στην Κύπρο, καθώς στην εποχή τους φαίνεται ότι ήταν διαδεδομένα ως φυλαχτά για τη γονιμότητα, ενώ η συμβολική τους σημασία φαίνεται να ήταν η ευχή για καλή γέννα, κάτι που υπογραμμίζεται από το γεγονός ότι μερικές φορές το οριζόντιο τμήμα του ειδώλιου (τα απλωμένα χέρια) αντικαθίσταται από μια δεύτερη ανθρώπινη μορφή σε οριζόντια θέση. Οι ανθρώπινες μορφές παριστάνονται είτε χωρίς σημάδια για το φύλο τους είτε με δυο μικρές προεξοχές στο στήθος σαν μαστούς. Απεικονίζονται σχεδόν πάντα σε καθιστή θέση. Σε παρόμοια ειδώλια της περιόδου υπάρχει στην κορυφή μια τρύπα που επέτρεπε να φοριέται το αγαλματάκι στο λαιμό. Ένα τέτοιο σταυροειδές φυλαχτό φαίνεται να φέρει κρεμασμένο στο λαιμό και η ίδια η μορφή που εικονίζεται στο ειδώλιο του Πωμού. Το ειδώλιο του Πωμού αποτελεί ένα χαρακτηριστικό είδος προϊστορικής τέχνης της Κύπρου η οποία είναι συγγενής με την Κυκλαδική τέχνη της ίδιας περιόδου.Τα κυκλαδικά ειδώλια αυτού του τύπου παριστάνουν γυναικείες μορφές που στέκουν γυμνές με τα χέρια διπλωμένα στο στήθος. Η αφηρημένη μορφή τους ίσως να αποτελούσε ιδεατή απόδοση μιας “Μητέρας Θεάς”, σύμβολο γονιμότητας και αναγέννησης.

Είδη κυπριακών ειδωλίων

Η Χαλκολιθική περίοδος 3800-2400 π.Χ. στην Κύπρο χαρακτηρίζεται από τα σταυρόσχημα αθρωπόμορφα ειδώλια σε σχήμα σταυρού με ύψος 5-15 εκατοστά. Είναι κατά κανόνα λίθινα, κατασκευασμένα κυρίως από πικρόλιθο, ένα ορυκτό πέτρωμα, ενώ άλλα είναι κατασκευασμένα από στεατίτη.

Έχουν αναγνωρισθεί περισσότεροι από δέκα τύποι σταυρόσχημων ειδωλίων με χαρακτηριστικότερο τον τύπο της ανθρώπινης μορφής με μακρύ λαιμό, επίπεδη κεφαλή που κλίνει ελαφρώς προς τα πίσω και στάση που θυμίζει βαθύ κάθισμα, ενώ τα χέρια βρίσκονται σε έκταση. Η στάση αυτή θυμίζει στάση προσευχής ή ικεσίας. Σε κάποια από αυτά αποδίδονται τα χαρακτηριστικά του προσώπου ή του σώματος ή και τα δύο μαζί. Στα πιο εκλεπτυσμένα δείγματα έχουν αποδοθεί εγχάρακτα τα άκρα (χέρια και πόδια). Η γυναικεία μορφή παρουσιάζεται με πλαστική απόδοση του στήθους. Κάποια από αυτά φέρουν οπή ανάρτησης στο άνω μέρος και πιθανολογείται ότι είχαν χρησιμοποιηθεί ως περίαπτα.

Ένας άλλος τύπος είναι τα διπλά σταυρόσχημα ειδώλια, τα οποία παριστάνουν δύο ανθρώπινες μορφές, είτε τη μία πάνω στην άλλη είτε σε σταυρόσχημη διάταξη δίνοντας την εντύπωση ότι η μία μορφή κρατά την άλλη στα χέρια . Για την κατηγορία των διπλών σταυρόσχημων έχει διατυπωθεί η άποψη ότι ίσως αποτελούν προδρόμους των διπλών θεοτήτων που συναντώνται σε διάφορες θρησκείες στη Μεσόγειο και την Εγγύς Ανατολή κατά την προϊστορική περίοδο. Μάλιστα, πιστεύεται ότι τα περισσότερα εικονίζουν γυναικείες μορφές, αν και σε πολλά από αυτά δεν υποδηλώνεται το φύλο.

Η εμφάνισή τους σε τάφους κυρίως παιδιών και γυναικών υποδεικνύει πιθανό συσχετισμό τους με τη γονιμότητα. Πιθανόν να συνδέονταν με τη λατρεία της Μητέρας-Θεάς ή με τελετουργίες σχετικές με τον τοκετό, καθώς η ιδέα της γέννησης φαίνεται να κυριαρχεί στην ειδωλοπλαστική αυτής της περιόδου.

Νέα στοιχεία για τα κυπριακά ειδώλια

Κατά τις ανασκαφές στο Χαλκολιθικό οικισμό Σουσκιού-Λαόνα  εντοπίστηκαν στοιχεία που σχετίζονται με την παραγωγή σταυρόσχημων ειδωλίων του ιδίου τύπου με το ειδώλιο του Πωμού. Τα νέα αυτά στοιχεία έχουν βρεθεί σε οικισμό που έχει εντοπιστεί στο χωριό Σουσκιού, κοντά στην Παλαίπαφο, ο οποίος χρονολογείται στα 3000 π.Χ.

Ανάμεσα στα κατάλοιπα μιας οικίας βρέθηκαν τα εργαλεία με τα οποία κατασκευάζονταν τα ειδώλια αλλά και μεγάλες ποσότητες απολεπισμάτων από τα αρχικά στάδια κατασκευής των ειδωλίων. Τα απολεπίσματα αυτά προέρχονται από την επεξεργασία χαλικιών και όγκων από ακατέργαστη πρώτη ύλη την οποία προμηθεύονταν οι γλύπτες από την οροσειρά του Τρόοδους. Ένα ακόμη στάδιο παραγωγής διαπιστώνεται από τα ακατέργαστα ειδώλια τα οποία εμφανίζονται μέσα από την πρώτη ύλη. Βρέθηκαν επίσης και ελαφρώς ημιτελή ειδώλια τα οποία απορρίφθηκαν επειδή παρουσίαζαν κάποιες ατέλειες.

Οι σπάνιες αυτές ενδείξεις θα επιτρέψουν στους αρχαιολόγους να επιχειρήσουν την αναπαράσταση των τεχνικών παραγωγής των προϊστορικών αυτών ειδωλίων και να διερευνήσουν τη μορφή οργάνωσης της τέχνης αυτής μέσα στις Χαλκολιθικές κοινότητες. Είναι ήδη γνωστό ότι το εργαστήριο λειτουργούσε μέσα σε κτίριο στο οποίο διεξάγονταν και καθημερινές, οικιακές δραστηριότητες. Τέτοια κτίρια υπήρχαν πολλά στον οικισμό της Σουσκιού, ο οποίος θα υπήρξε ένα ιδιαίτερα ζωηρό κέντρο παραγωγής των εικονικών αυτών αντικειμένων. Σε κάποιο μεταγενέστερο στάδιο θα μπορέσει ίσως η έρευνα να ξεκαθαρίσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ειδωλίων που κατασκευάζονταν στον οικισμό Σουσκιού και έτσι πιθανόν να είναι δυνατόν να αποκτήσουν προέλευση τα τόσα χωρίς προέλευση χαλκολιθικά σταυρόσχημα ειδώλια που εκτίθενται σε μουσεία.

Πηγή

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαιδεια

Τμήμα Αρχαιοτήτων Κύπρου

Βικιπαίδεια

Archaeology & Modern Art- Τα Σταυρόσχημα ειδώλια από την Χαλκολιθική Κύπρο: 3800- 2400 π.χ.