Τράπεζα Κύπρου & Εφημερίδα Πολίτης

Ο Πηδκιάς, μήκους 98 περίπου χιλιομέτρων, είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Κύπρου. Πηγάζει από το δάσος Μαχαιρά και ειδικότερα από την κορφή Μαχαιρά (1.423 μέτρα) και χύνεται στον κόλπο της Αμμοχώστου.

 

Αρχικά ο Πηδκιάς ακολουθεί Β-Ν κατεύθυνση και περνά δίπλα από τα χωριά Πολιτικό, Πέρα, Επισκοπειόν, Εργάτες, Ψημολόφου και Ανάγυια. Στη συνέχεια ακολουθεί ΒΑ-ΝΔ κατεύθυνση και ρέει κοντά στα χωριά Πάνω Δευτερά, Κάτω Δευτερά, Λακατάμια και συνεχίζει προς το προάστιο του Στροβόλου, το οποίο και διασχίζει. Ακολούθως ρέει βορειότερα με Β-Ν κατεύθυνση διασχίζοντας το δυτικό τμήμα της πόλης της Λευκωσίας και την περιοχή μεταξύ των προαστίων του Τράχωνα και του Ορτά Κιογιού. Αμέσως μετά ο Πηδκιάς ακολουθεί ανατολική κατεύθυνση και διασχίζει την πεδιάδα της Μεσαορίας μέχρι τον κόλπο της Αμμοχώστου όπου εκβάλλει.

 

Κατά τη διαδρομή του ο Πηδκιάς τροφοδοτείται από αρκετά ρυάκια που πηγάζουν από τα βουνά του Τροόδους και του Πενταδάκτυλου. Οι κυριότεροι παραπόταμοί του είναι το Αργάκι του Αγίου Ονουφρίου, που πηγάζει από το δάσος Μαχαιρά, και τα ρυάκια Σιέμμος, Τζιηννάρ, Αλμυρός, Συμεάς, Πλακός, Κόπρης, Γεροκόλυμπος, Κανλί Ντερέ και Χάραγγας που πηγάζουν από τον Πενταδάκτυλο.

 

Ένα μεγάλο μέρος της πεδιάδας της Μεσαορίας είναι το δημιούργημα των αλλουβιακών αποθέσεων του Πηδκιά καθώς και του ποταμού Γιαλιά που ρέει νοτιότερα. Το πάχος των αποθέσεων αυτών ποικίλλει από 1 μέχρι 20 μέτρα. Εκτός από τις αλλουβιακές αποθέσεις, κατά μήκος των δυο ποταμών σχηματίστηκαν αναβαθμίδες περιορισμένης έκτασης που αποτελούνται από άμμο, χαλίκια και ιλύ. Οι σύγχρονες αυτές ποτάμιες αναβαθμίδες βρίσκονται 1 μέχρι 4 μέτρα πάνω από το επίπεδο της σημερινής κοίτης και αντιστοιχούν σε παλαιότερα πεδία πλημμύρας των ποταμών.

 

Από τις πηγές μέχρι τις εκβολές του Πηδκιά εμφανίζεται μια μεγάλη ποικιλία πετρωμάτων, εδαφών και καλλιεργειών.

 

Τα κυριότερα πετρώματα που διασχίζει είναι οι διαβάσες, οι λάβες, οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκάρων (κρητίδες, μάργες και κερατόλιθοι), οι αποθέσεις του σχηματισμού Πάχνας (εναλλασσόμενες στρώσεις κρητίδων, μαργών και ψαμμιτών), οι αποθέσεις του σχηματισμού Λευκωσίας (ασβεστολιθικοί ψαμμίτες, κροκάλες και ψαμμιτικές μάργες), οι αποθέσεις του σχηματισμού Πέρα Πεδίου (λεπτές στρώσεις από φαιόχωμα, ραδιολαρίτες, ραδιολαριτικούς πηλίτες και μπεντονίτες) και οι πρόσφατες αλλουβιακές αποθέσεις της Ολόκαινης γεωλογικής περιόδου. Εξάλλου τα είδη των εδαφών που αναπτύχθηκαν πάνω στα πετρώματα της διαδρομής είναι τα πυριτιούχα, τα φαιοχώματα, τα ασβεστούχα και τα προσχωσιγενή.

 

Η μέση ετήσια βροχόπτωση που δέχεται ο ποταμός φθάνει τα 800 χιλιοστόμετρα κοντά στις πηγές του, μειώνεται στα 600 χιλιοστόμετρα κοντά στο χωριό Λαζανιάς, στα 420 χιλιοστόμετρα κοντά στο χωριό Καμπιά και στα 336 χιλιοστόμετρα κοντά στην πόλη της Λευκωσίας. Ανατολικότερα, κατά τη διαδρομή του από τον ξηρικό κάμπο της Μεσαορίας, δέχεται μια μέση ετήσια βροχόπτωση που κυμαίνεται μεταξύ 310 και 350 χιλιοστομέτρων.

 

Η χρήση της γης κατά μήκος της κοίτης του ποταμού ποικίλλει από κωνοφόρα δέντρα και άγρια χαμηλή βλάστηση μέχρι σιτηρά, νομευτικά φυτά, φυλλοβόλα οπωροφόρα δέντρα, λαχανικά και εσπεριδοειδή. Κατά τους χειμερινούς μήνες που ρέει ο ποταμός, το νερό του χρησιμοποιείται για την άρδευση των παρακείμενων φυτειών και εποχιακών καλλιεργειών. Οι μικρές αρδευόμενες εκτάσεις κατά μήκος του ποταμού προσδίδουν στη ξηρική και άδεντρη πεδιάδα της Μεσαορίας μια όψη διαφορετική.

 

 

Φράγματα

Πάνω σε τέσσερις παραπόταμους του Πηδκιά κατασκευάστηκαν τα ακόλουθα φράγματα:

 

1. Πάνω στον παραπόταμο Αλμυρό κατασκευάστηκε το 1962 το φράγμα Κιόνελι, χωρητικότητας 1.045.000 μ³. Σκοπός του ήταν η άρδευση έκτασης γης 114 εκταρίων (850 σκαλών) με λαχανικά και σιτηρά.

 

2. Πάνω στον παραπόταμο Καλόγηρο κατασκευάστηκε το 1962 το φράγμα της Αθαλάσσας, χωρητικότητας 791.000 μ³. Σκοπός του φράγματος ήταν ο έλεγχος των πλημμυρών, η άρδευση έκτασης γης 41,5 εκταρίων (310 σκαλών) και η παροχή νερού στη γεωργοκτηνοτροφική έπαυλη.

 

3. Το 1963 κατασκευάστηκε πάνω στον παραπόταμο Τζιηννάρ το φράγμα Κανλί, χωρητικότητας 1.113.000 μ³. Σκοπός του ήταν η άρδευση έκτασης γης 535 εκταρίων (4.000 σκαλών) με σιτηρά και λαχανικά.

 

4. Το 1964 κατασκευάστηκε πάνω στον παραπόταμο Συμεά το φράγμα της Μιας Μηλιάς, χωρητικότητας 355.000 μ³. Σκοπός του φράγματος ήταν η άρδευση έκτασης γης 174 εκταρίων (1.300 σκαλών) που καλλιεργούντο με σιτηρά και λαχανικά.

 

Τα φράγματα της Μιας Μηλιάς, του Κιόνελι και του Κανλί βρίσκονται σήμερα στο κατεχόμενο τμήμα της Κύπρου.

 

Ιστορία

Ο ποταμός Πηδκιάς ή και Πιδκιάς, όπως ονομάζεται από τους Κυπρίους, αναγράφεται ως Πεδιαίος στους επίσημους χάρτες. Με την ονομασία Πεδιαίος, ο ποταμός αυτός απαντάται ήδη από την Αρχαιότητα. Ο γεωγράφος Κλαύδιος Πτολεμαίος, καθορίζοντας τη γεωγραφική περιφέρεια της Κύπρου, αναφέρει τις εκβολές του ποταμού στον κόλπο της Αμμοχώστου: Πεδιαίου ποταμοῦ ἐκβολαί γράφει, που τις τοποθετεί σε γεωγραφικό μήκος 66°50' και σε γεωγραφικό πλάτος 35°20'.

 

Εξάλλου στο Μέγα Ἐτυμολογικόν ανευρίσκουμε αναφορά με πηγή τον Παρθένιο, για το όρος Αώον* (που ταυτίζεται προς τη σημερινή κορφή Κιόνια, στην περιοχή Μαχαιρά) απ' όπου πηγάζουν δυο ποταμοί, ο Σέραχος και ο Πλιεύς. Ο αναφερόμενος Πλιεύς ανευρίσκεται γραμμένος και ως Ἀπλιεύς στο Etymologicum Genuinum όπου υπάρχει παρόμοια αναφορά.

 

Ο Απλιεύς ή και Πλιεύς όπως λεγόταν ο ποταμός κατά την Αρχαιότητα, μετετράπη σε Πεδιεύς απ' όπου τελικά η ονομασία Πιδκιάς (κατά τον ίδιο τρόπο της μετατροπής διαφόρων τύπων λέξεων, όπως λ.χ. βασιλεύς, φονεύς κλπ. σε βασιλιάς, φονιάς κλπ.).

 

Ο ποταμός αυτός θα πρέπει να είχε μεγάλη οικονομική και γενικότερη σημασία στη ζωή των Κυπρίων κατά την Αρχαιότητα αλλά και αργότερα, μέχρι και πρόσφατα ακόμη. Γιατί ήταν αυτός που πότιζε την πεδιάδα της Μεσαορίας, αυτό τον τόσο σημαντικό σιτοβολώνα της Κύπρου. Ο ποταμός ύδρευε επίσης οικισμούς που αναπτύχθηκαν στις όχθες του, περιλαμβανομένης και της ίδιας της Λευκωσίας. Η συμβολή του στην ύδρευση ήταν και άμεση αλλά κυρίως έμμεση, αφού εμπλούτιζε τα υπόγεια υδροφόρα στρώματα απ' όπου γινόταν άντληση του νερού.

 

Κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια ο ποταμός περνούσε από το κέντρο της Λευκωσίας, μοιράζοντας την πόλη στα δυο. Συγκεκριμένα εισερχόταν στην πόλη από σημείο κοντά στην πύλη Πάφου, ακολουθούσε διαδρομή ανατολική, περίπου κατά μήκος της σημερινής οδού Ερμού, κι εξερχόταν από σημείο κοντά στην πύλη Αμμοχώστου. Κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας η κοίτη του Πηδκιά μέσα στη Λευκωσία αποτελούσε ένα είδος συνόρου των βασικών τομέων της πρωτεύουσας, που κατέληξαν να είναι δύο: ελληνικός και τουρκικός. Απόδειξη τούτου είναι το γεγονός ότι η παλαιά κοίτη του ποταμού αποτελεί τη σημερινή λεγόμενη «πράσινη γραμμή» που διχοτομεί την πόλη σε δυο τομείς, ελληνικό και τουρκικό. Μάλιστα το διαχωριστικό αυτό σύνορο παρέμεινε και μετά την εκτροπή της κοίτης του ποταμού από τους Βρετανούς, ώστε αυτός να ρέει πλέον έξω και γύρω από τη βόρεια πλευρά της πρωτεύουσας. Η αλλαγή της κοίτης του ποταμού και η διοχέτευση των νερών του έξω από τη Λευκωσία έγινε και γι' αποφυγή των κινδύνων από πλημμύρες αλλά και για εξωραϊσμό της πόλης, δεδομένου ότι συνήθως ο ποταμός ήταν χωρίς νερό κι αποτελούσε η κοίτη του σκουπιδότοπο. Αλλά και για ν' αποφεύγεται η δημιουργία λιμναζόντων νερών που αποτελούσαν εστίες μολύνσεως. Η ροή του ποταμού ήταν πολύ πιο πλούσια στο παρελθόν. Συνήθως ο ποταμός κατερχόταν ορμητικότατος ύστερα από καταρρακτώδεις βροχές και συχνά πλημμύριζε. Αναφέρονται ακόμη και ιδιαίτερα καταστροφικές πλημμύρες του ποταμού. Ιδίως η πλημμύρα που συνέβη στις 10 Νοεμβρίου 1330 είχε ως αποτέλεσμα να πνιγούν χιλιάδες άτομα στην πρωτεύουσα Λευκωσία, όπως αναφέρει ο μεσαιωνικός χρονογράφος Λεόντιος Μαχαιράς. Τότε ο ποταμός είχε κατέλθει τόσον μέγας, μεταφέροντας κορμούς δέντρων κι άλλα αντικείμενα. Αυτά έφραξαν το σημείο εξόδου του ποταμού από την πόλη. Κι όπως η Λευκωσία ήταν τριγυρισμένη από τείχη, πολύ σύντομα πλημμύρισε. Ο Μαχαιράς γράφει ότι σ' ανάμνηση του γεγονότος και των τόσων πολλών θυμάτων, καθιερώθηκε και γινόταν λιτανεία κάθε χρόνο στις 10 Νοεμβρίου. Μερικές πηγές ομιλούν για τεράστιους αριθμούς νεκρών από την πλημμύρα εκείνη, μέχρι και 11.000, ενώ ο Loredano ομιλεί για 3.000. Ο Μαχαιράς αναφέρει απλώς ότι ο ποταμός ἐχάλασεν πολλά σπιτία καί ἔπνιξεν πολλύν λαόν.

 

Πλημμύρες του ποταμού με καταστροφές και νεκρούς στη Λευκωσία αναφέρονται και κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας.

 

Κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας φαίνεται ότι τα νερά του ποταμού χρησιμοποιούνταν και για να γεμίζουν την τάφρο που υπήρχε γύρω από τα τείχη της πρωτεύουσας Λευκωσίας.

 

Στην κοίτη του ποταμού ανευρίσκονταν, σε παλαιότερες εποχές που το νερό του ήταν άφθονο, διάφορα είδη άγριας ζωής, όπως χέλια, χελώνες, υδρόβια ή παρυδάτια πουλιά. Μέχρι σήμερα η κοίτη του ποταμού χαρακτηρίζεται από μια πλούσια φυσική βλάστηση με διάφορα είδη χαμηλών φυτών κι αγριολούλουδων, ανάλογα προς το υψόμετρο. Στην ορεινή διαδρομή του ο ποταμός ρέει σε ένα ωραιότατο και βαθύ φαράγγι, ιδιαίτερα εντυπωσιακό στην περιοχή του Φιλανιού. Στην περιοχή αυτή η κοίτη του ποταμού είναι ιδιαίτερα πλούσια σε φυσική βλάστηση, ενώ σ' αυτήν ρέουν, κατά τους χειμερινούς μήνες, δεκάδες μικροί αλλά εντυπωσιακοί καταρράκτες.

 

Ο Πηδκιάς εκβάλλει στην περιοχή της αρχαίας Έγκωμης και της αρχαίας Σαλαμίνος. Φαίνεται δε ότι αυτός ευθύνεται σε μεγάλο βαθμό για τον μαρασμό των δυο αυτών αρχαίων πόλεων, εξ αιτίας των προσχώσεών του που κατέστρεψαν τα λιμάνια τους, διαδοχικά.

 

Πηγή:

Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια