Λευκωσία πόλη
Ονομασίες
Ο Κωνσταντίνος Σπυριδάκις, στο σύγγραμμά του Σύντομος Ἱστορία τῆς Κύπρου (Λευκωσία, 1972, σ. 82), γράφοντας για τις ονομασίες της Λευκωσίας, σημειώνει:
...Τό παλαιόν τοῦτο ὄνομα [=Λήδρα] ἀντικατεστάθη ἔπειτα ὑπό τοῦ ὀνόματος Λευκουσία, οὖτινος παραλλαγαί ἀναφέρονται Λευκοσία ἤ Λευκωσία, Λευτεών, Λευκοθέα ἤ Λευκῶν θεῶν πόλις. Ἡ ἐτυμολογία τοῦ ὀνόματος αὐτῆς ἀποτελεῖ γλωσσολογικόν αἲνιγμα...
Μια ερμηνεία της προέλευσης του ονόματος της κυπριακής πρωτεύουσας έδωσε ο Σίμος Μενάρδος (Τοπωνυμικόν τῆς Κύπρου, βλέπε έκδοση του Κέντρου Επιστ. Ερευνών, Λευκωσία, 1970, σσ. 30-31). Επειδή, γράφει, κοινώς η πόλη λέγεται Χώρα, δεν απέμεινε ασφαλής λαϊκή παράδοση του γνησίου ονόματός της. Τούτο αναφέρεται:
α) ως Λευτεών, από τον Σωζομενό και τον Νικηφόρο Κάλλιστο (λάθος του Μενάρδου γιατί δεν αναφέρεται έτσι από τους δυο αυτούς συγγραφείς)
β) ως Λεύκουσα κατά το παρισινόν χειρόγραφο (του 1401) του Πτολεμαίου, και
γ) ως Λευκουσία ήδη από τον 6ο μ.Χ. αιώνα, από τον Ιεροκλή και, αργότερα, από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και την Άννα Κομνηνή, πιο ύστερα από τη Βούλλα Σύπρια του 1260 κ.α. Μεταγενέστερη θεωρεί, ορθά, ο Σίμος Μενάρδος τη γραφή Λευκοσία που απαντάται στο Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά (15ος αιώνας), ενώ αμέσως μετά ο Βουστρώνιος στο δικό του Χρονικόν επιμένει να γράφει: Λευκουσία.
Συμπερασματικά, ο Σίμος Μενάρδος σημειώνει: ... Ἐπανερχόμενοι εἰς τό Λευτεών παρατηροῦμεν ὅτι τοῦτο προφανῶς νοσεῖ, διό ὁ Engel (Ι, 152) ἐπρότεινε τήν διόρθωσιν (επίσκοπος) Λευκεῶν oder Λευκῶν... Και συνεχίζει καταλήγοντας ότι η ορθή γραφή θα πρέπει να ήταν Λευκῶνος αντί Λευτεῶνος, που δίνει στην ονομαστική Λευκών (ο), που ἐσήμαινεν ἄθροισμα λευκῶν, όπως ακριβώς ὁ πευκών εσήμαινε άθροισμα από πεύκα. Εισηγείται συνεπώς ο ερευνητής αυτός, και μαζί του συμφωνούν και άλλοι, ότι η ονομασία της Λευκωσίας προήλθε από την λεύκην, το ωραίο αυτό δέντρο που έδωσε και την ονομασία στο χωριό Λεύκα και (κατά την άποψη μερικών) στο χωριό Λεύκαρα. Η λεύκη η μελανή, κοινώς λεύκα (Ροpulus nigra) είναι το δέντρο που είναι γνωστότερο σήμερα στην Κύπρο με την τουρκικής προελεύσεως ονομασία καβάτζ'ιν* (το).
Μια άλλη ερμηνεία που έχει δοθεί, σχετικά με το Λευκών, είναι ότι τούτο δεν αποτελούσε παρά την ονομαστική του λευκῶνος (=χώρος με συστάδα από λεύκες) που δίνει επίσης και την ονομαστική Λευκοῦς απ’ όπου και Λευκουσία - Λευκωσία (όπως και Τρεμιθούς – Τρεμιθουσία, Αμαθούς - Αμαθουσία).
Ας δούμε όμως λεπτομερέστερα τις σχετικές παλαιές αναφορές. Η αρχαιότερη απ’ αυτές είναι εκείνη του Ιεροκλέους (6ος μ.Χ. αιώνας). Ο Ιεροκλής, στο έργο του Συνέκδημος, απαριθμεί τις κυπριακές πόλεις του 6ου μ.Χ. αιώνα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγει την Λευκουσίαν (η απόδοση είναι η ίδια στην έκδοση του έργου τόσο κατά τον Honigmann, όσο και κατά τον Burckhardt).
Την ίδια γραφή χρησιμοποιεί και ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος (10ος μ.Χ. αιώνας) στο σύγγραμμά του Περί Θεμάτων. Μεταξύ των 15 πόλεων της Κύπρου που απαριθμεί, γράφει και Κέρμια, ἢτοι Λευκουσία. Μόνος ο Πορφυρογέννητος απ’ όλες τις πηγές δίνει την πληροφορία ότι η Λευκωσία (=Λευκουσία) λεγόταν κάποτε και Κέρμια, πράγμα που σήμερα θεωρείται λάθος, η δε Κέρμια (=Θέρμια, σήμερα) ήταν η Κερύνεια.
Βλέπε λήμμα: Κέρμια
Γεγονός όμως είναι ότι ο Πορφυρογέννητος χρησιμοποιεί τον τύπο Λευκουσία, τον οποίο χρησιμοποιούν αργότερα και η Άννα Κομνηνή στην Ἀλεξιάδα της, και η Βούλλα Σύπρια του πάπα Αλεξάνδρου Δ΄ το 1260, κι ο Γεώργιος Βουστρώνιος του τέλους της Φραγκοκρατίας στο Χρονικόν του. Απαντάται επίσης ο τύπος Λευκουσία και σε απόσπασμα του Κώδικα της Αρχιεπισκοπής του 14ου αιώνα.
Ο τύπος Λευκοσία που απαντάται για πρώτη φορά τον 15ο αιώνα στο Χρονικόν του Λεοντίου Μαχαιρά, πιστεύεται ότι προέκυψε από μετατροπή του ου της Λευκουσίας σε όμικρον, από επίδραση της φραγκικής ονομασίας Nicosie απ’ όπου και η χρησιμοποιούμενη μέχρι σήμερα ονομασία Nicosia. To Λευκοσία (με όμικρον) μετετράπη σε Λευκωσία (με ωμέγα) από τον λογιωτατισμό του 18ου και του 19ου αιώνα, κι επεκράτησε.
Γίνεται λοιπόν φανερό ότι ο αρχικός τύπος της ονομασίας της πόλης, κατά τα Βυζαντινά χρόνια, ήταν Λευκουσία. Την ονομασία αυτή ετυμολόγησε ο Terence Mitford ως προερχόμενη από τις λέξεις λευκή ουσία, που σήμαιναν λευκή περιουσία. Με την ερμηνεία αυτή συμφωνεί και ο Κ. Χατζηιωάννου (ΑΚΕΠ , Ε΄, 1983, αρ. 199).
Το πρώτο συνθετικό της ονομασίας, λευκή, λευκόν, απαντάται και σε άλλες παλαιές ονομασίες της πόλης, όπως Λεύκουσα και Λευκών Θεών πόλις, απ’ όπου φαίνεται ότι προέκυψε από λάθος και ο τύπος Λευτεών που ο Μενάρδος διορθώνει σε Λευκών, χτίζοντας έτσι και ολόκληρη θεωρία για λεύκες. Ο λανθασμένος τύπος Λευτεών προέκυψε από αναφορά του αγίου Ιερωνύμου στον επίσκοπο Λευκωσίας άγιο Τριφύλλιο: ‘Triphyllius, Cypri Ledrensis sive Leucotheon episcopus...’ Δηλαδή: «Ο Τριφύλλιος ήταν επίσκοπος Λεδρών, δηλαδή των Λευκοθέων της Κύπρου...». To ‘Leucotheon’ (=Λευκοθέων) είχε μεταφρασθεί σε Λευτεών (Leu[co]theon) λανθασμένα, συνεπώς η όλη ερμηνεία του Μενάρδου καταρρίπτεται. Τη λανθασμένη αυτή μετάφραση του λατινικού κειμένου είχε κάμει πιθανότατα ο πατριάρχης Ιεροσολύμων Σωφρόνιος τον 7ο αιώνα.
Το αρχικό λατινικό ‘Leucotheon’ είναι σαφές: Λευκοθέων, δηλαδή Λευκών Θεών. Από τη μετάφραση όμως του Σωφρονίου παρασύρθηκαν αρκετοί κι εκτός από όσους δημιούργησαν θεωρίες με βάση το ανύπαρκτο Λευτεών, τόσο ο George Hill όσο και άλλοι, πρόβαλαν και τύπους όπως Λευκόθεον (το), Λευκόθεα (τα), Λευκοθέα (η) κλπ.
Η αναφορά στη Λευκωσία ως πόλη των Λευκών Θεών απαντάται στον Βίο του αγίου Σπυρίδωνος, όπου γίνεται λόγος για τον άγιο Τριφύλλιο˙ ο Τριφύλλιος ήταν μαθητής του Σπυρίδωνος και αναφέρεται ότι είχε γίνει επίσκοπος τῆς Καλλινικησέων πόλεως ἢτοι Λευκῶν Θεῶν ἁγίας τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίας...
Και λίγο πιο κάτω, ο Βίος του αγίου Σπυρίδωνος επαναλαμβάνει: ...εἶχεν δέ συνοδοιπόρον Τριφύλλιον τόν ἑαυτοῦ μαθητήν ἤδη τῆς τῶν Καλλινικησέων πόλεως Λευκῶν Θεῶν ἐκκλησίας τήν ἀρχιερωσύνην κληρωσάμενον...
Και πιο κάτω, επίσης: ...ἔχων σύν αὐτῷ [ο Σπυρίδων] μαθητήν καί τῶν θείων ἐραστήν Τριφύλλιον νέον, ὅς τῆς ἐκκλησίας Λευκῶν Θεῶν εἶχε τόν θρόνον...
Δεν γνωρίζουμε γιατί η Λευκωσία (ή ο εκκλησιαστικός επισκοπικός της θρόνος) λεγόταν τῶν Λευκῶν Θεῶν. Ούτε και υπάρχουν περαιτέρω πληροφορίες για την ονομασία της ως πόλεως τῶν Καλλινικησέων, εκτός από μια ακόμη αναφορά στα Acta Sanctorum (13 Juni) όπου αναφέρεται ότι ο άγιος Τριφύλλιος ψήφῳ θείᾳ τῆς Καλλινικησσέων μέν πρίν, νῦν δέ Λευκωσίας προχειρίζεται μητροπόλεως...
Η Λευκωσία αναφέρεται επίσης με την ονομασία Φωτολαμποῦς από τον αρχιμανδρίτη Κυπριανό (18ος αιώνας), που γράφει για ύπαρξη επισκοπικής έδρας Φωτολαμποῦς ἤ Λευκοσίας. Αλλά και ο Λεόντιος Μαχαιράς (15ος αιώνας) στο Χρονικόν του (παρ. 30) σημειώνει: Τριφυλλίου τοῦ Φωτολάμπους, ἐπισκόπου Λευκωσίας...
Αλλά στον Μαχαιρά το Φωτολαμποῦς φαίνεται να είναι μάλλον επίθετο του αγίου Τριφυλλίου παρά άλλη ονομασία της Λευκωσίας. Δεν υπάρχει, πάντως, καμιά άλλη ένδειξη ότι η πόλη ονομαζόταν ποτέ Φωτολαμποῦς.
Σημειώνουμε επίσης το γεγονός ότι σε μερικές αναφορές (όπως του αγίου Ιερωνύμου που αναφέρθηκε πιο πάνω), χρησιμοποιείται και η αρχαιότερη ονομασία της πόλης, που ήταν Λέδραι. Η ονομασία αυτή είναι που χρησιμοποιείται και από τον Νικηφόρο Κάλλιστο και από τον Σωζομενό, αφού και οι δυο ονομάζουν τον άγιο Τριφύλλιο επίσκοπον Λεδρών. Η ίδια ονομασία απαντάται και στον Βίο του αγίου Αυξιβίου και στις απόκρυφες Πράξεις Βαρνάβα.
Βλέπε λήμμα: Λέδραι
Τέλος, σημειώνουμε ότι δεν έλειψαν και οι φαντασιόπληκτοι, που δημιούργησαν ολόκληρα αστήρικτα κι εντελώς αβάσιμα μυθεύματα για να δώσουν απαράδεκτες ερμηνείες: Ο Estienne de Lusignan (1580) ανακάλυψε κάποιον Niphas Nissee και γράφει ότι αυτός δήθεν υπήρξε ο ιδρυτής της Λευκωσίας στην οποία είχε δώσει και το όνομά του˙ προσθέτει δε ότι η πόλη αργότερα ονομάστηκε Letre (=Λήδρα;) και συνεχίζει γράφοντας πως ο Λεύκος, γιος του Πτολεμαίου Α΄, ξανάκτισε την πόλη και από το όνομά του την ονόμασε Λευκοσία (Leucossie)!
Αυτός ο Λεύκος (ή Λεύκων), δήθεν γιος του Πτολεμαίου Α΄ που έδωσε το όνομά του στη Λευκωσία, είναι πρόσωπο που επλάσθη, όπως φαίνεται, από τον λαό κατά συσχετιστική ετυμολογία του ονόματος Λευκουσία (ή και Λεύκουσα ακόμη), σε μια προσπάθεια να εξευρεθεί μυθικός οικιστής της πόλης, αφού η παράδοση δεν αναφέρει αρχαίο οικιστή των Λεδρών, και για να μη υστερεί η Λευκωσία από άλλες αρχαίες πόλεις της Κύπρου για τις οποίες η παράδοση διασώζει οικιστές/ιδρυτές. Τη μυθοπλασία αυτή, που φαίνεται είχε επιζήσει κατά τα Μεσαιωνικά χρόνια, άκουσε κι επαναλαμβάνει ο Στέφανος Λουζινιανός.
Κατά μια άλλη ερμηνεία, η ονομασία Λευκουσία (και Λεύκουσα) σχετίζεται με τη λευκή θεά της θάλασσας, την Λευκοθέα (ή Ινώ), κόρη του Κάδμου, που αναφέρεται ήδη από τον Όμηρο (Ὀδύσσεια, Ε, 334) και της οποίας η λατρεία ήταν αρκετά διαδεδομένη στον αρχαίο ελληνικό κόσμο μέχρι τα Ελληνιστικά χρόνια. Όμως η Λευκοθέα ήταν θεότητα θαλασσινή και η Λευκωσία είναι η μόνη πόλη της Κύπρου που δεν είχε καμιά σχέση με τη θάλασσα.
Οι ίδιοι οι Κύπριοι χρησιμοποιούσαν για τη Λευκωσία, για πολλά χρόνια, αρκετοί δε χρησιμοποιούν ακόμη σήμερα ως ονομασία, τον χαρακτηρισμό Χώρα (η)˙ ο δε κάτοικος της πόλης, ο Λευκωσιάτης, λέγεται και Χωραΐτης. Η Χώρα κατέληξε ν’ αποτελεί στο στόμα του λαού ονομασία της Λευκωσίας, αν και δεν είναι παρά λέξη που σημαίνει πόλη/πρωτεύουσα, αντίθετα προς το χωριό. Πρβλ. λόγου χάριν, στο επικό ποίημα 9η Ιουλίου του Βασίλη Μιχαηλίδη:
...Σέ δκυό λεφτά τῆς ὥρας νά βαωθοῦν, νά κλειωθοῦν τζ’ οἱ τρεῖς πόρτες τῆς Χώρας...
Ανακεφαλαιώνοντας, σημειώνουμε ότι η ονομασία της πρωτεύουσας της Κύπρου προήλθε από τον τύπο Λευκουσία που μαρτυρείται ότι εχρησιμοποιείτο κατά τα Βυζαντινά χρόνια, και που σήμαινε, πιθανότατα, λευκή (περι)ουσία. Συνεπώς: Λευκή (Περι)Ουσία - Λευκουσία -Λευκοσία - Λευκωσία.
Των Λευκών Θεών ονομαζόταν κάποτε και ο αρχιερατικός εκκλησιαστικός θρόνος της Λευκής (Περι)Ουσίας. Δεν έχουμε όμως καμιά μαρτυρία ως προς την υφή ή υπόσταση αυτού του λευκού (=άσπρου) που απετέλεσε το πρώτο συνθετικό της ονομασίας της πόλης (όπως λ.χ. και Λευκά Όρη - Λεύκαρα, καθώς και Λευκός Οίκος - Λευκόνοικον).
Πηγή
Μεγάλη Κυπριακή Εγκυκλοπαίδεια